Wiki Scholarship

Phương quốc

Phương quốc (tiếng Trung: 方國) là hình thái quốc gia bán khai theo thế giới quan Trung Hoa cổ đại, nay thường được học giới đồng hóa vào khái niệm thành bang nhưng có tính chất vẫn rộng hơn thành bang, mà nội hàm văn hiến phức tạp tới nay còn chưa được giải nghĩa hết.

Lịch sử

 
Lãnh thổ Trung Hoa thời nhà Thương trong thực tế chỉ là liên minh nhiều phương quốc, không tồn tại cương thổ cố định.

Khái niệm phương quốc[1] xuất hiện sớm nhất ở thời nhà Thương, để xác định những phiên thuộc có chu vi không quá 100 trượng, sau được phát triển dần thành ý thức về phiên bang và phong kiến.

Khi nhà Chu nổi lên, ý niệm phương quốc được chuyển hóa theo sự biến thiên không ngừng của chính trị Trung Nguyên, nó trở thành dụng ngữ quen thuộc về các bộ lạc sắp sửa đủ điều kiện kiến quốc lập ấp. Hay nói cách khác, phương quốc là những hạt nhân của chế độ phong kiến[2]. Ngay từ Chu Văn vương, phương quốc được ấn định thuộc quyền cai trị của một trong năm tước Công-Hầu-Bá-Tử-Nam, trường hợp cao hơn bị coi là phạm thượng. Cho nên khái niệm này chỉ tạm dừng khi Tần Thủy Hoàng chính thức xưng đế, khiến các phiên vương cũng có quyền lập phương quốc.

Chính sách của nhà Chu khá tương đồng với mô hình chính trị Âu châu trung đại sau này, trong đó có rất nhiều phương quốc được thành lập, vua của chư hầu phần lớn đều do con cháu của thiên tử nắm quyền, phiên bang có quyền tự trị và có trách nhiệm trung thành với vua nhà Chu. Các vua của các phương quốc đó đều nhận tước hiệu của vua Chu. Hầu hết đều thụ phong tước Hầu hay tước Tử trong thời Tây Châu, xem như họ đều là thân tộc của Chu Vũ Vương. Chỉ trừ một số ít phiên khác là được thành lập dưới tiền triều Thương, như nước Trần, nước Kỉ và nước Tống.

Mỗi vị vua có quyền sắp đặt mọi vùng đất quanh mình và có quan binh riêng. Và nhà Chu ban cho họ những quà tặng như xe ngựa, vũ khí bằng đồng, người hầu và súc vật. Các vị tù trưởng này được phong các tước vị và cai quản lĩnh địa của mình làm phương quốc thần phục nhà Chu. Những vua địa phương này truyền ngôi cho con trai mình và tước vị của họ là cha truyền con nối. Và để cai trị vùng đất của mình tốt hơn, vị đó lại phong những tước nhỏ hơn cho những người đã từng trị các nhóm dân ở nơi đó trước khi họ đến. Một hệ thống thứ bậc địa vị và trách nhiệm xuất hiện giữa và bên trong các gia đình, với việc anh lớn thì có quyền cao hơn em, với quy tắc kế tục theo đó đàn ông làm chủ gia đình. Nếu một người quý tộc đã có gia đình mà lại thích một người đàn bà khác, thay vì đuổi vợ khỏi nhà, ông ta có thể đưa người đàn bà kia vào trong gia đình với tư cách vợ lẽ, với cấp bậc thấp hơn vợ mình.

Sang đầu thời Tây Hán, đất phía tây chia làm 13 quận (kể cả kinh đô) trực tiếp nằm dưới sự kiểm soát của trung ương còn 2/3 phía Đông chia thành 10 phương quốc lệ thuộc.[3] Để đấu dịu các tướng lĩnh thời chiến tranh Hán-Sở, Cao Tổ phong nhiều kẻ lên làm vương đất phía đông. Tới năm 196 TCN, triều đình nhà Hán đã thay thế hầu hết tất cả các vị vua này (ngoại trừ đất Trường Sa) bằng các thành viên hoàng tộc họ Lưu để củng cố quyền lực.[3] Sau một số cuộc nổi dậy của các phương quốc này, lớn nhất là loạn bảy nước vào năm 154 TCN, triều đình đã thực hiện cải cách bắt đầu từ năm 145 TCN trở đi để hạn chế quy mô, quyền lực của các nước này và chia thành các quận mới do trung ương kiểm soát.[4] Vua các nước không còn quyền bổ nhiệm quan chức.[5] Vua trở thành người sở hữu trên danh nghĩa các thái ấp của họ và lấy một phần thuế làm thu nhập.[4] Các phương quốc không bị xóa hoàn toàn và tồn tại trong suốt phần còn lại của triều Tây và Đông Hán.[6]

 
Ngũ đại Thập quốc hình thành trên cơ sở hàng trăm phương quốc do man tộc tràn vào cát cứ, là giai đoạn thăng hoa cuối cùng của chế độ phương quốc.

Để nhanh dẹp các cuộc bạo động của dân thiểu số, nhà Tấn chia nhỏ các châu, quận vùng biên thùy, giao cho các hoàng thân trấn thủ. Từ tổng số 12 châu thời nhà Hán tăng lên thành 19 châu trong toàn quốc[7]. Nhưng ở thời Ngũ Đại Thập Quốc, bản chất là sự tiếp nối của tình trạng phiên trấn cát cứ dưới triều Đường và tình hình chính trị hậu kỳ của triều Đường. Sau khi triều Đường diệt vong, phiên trấn các nơi tự lập quốc, trong đó tại khu vực Hoa Bắc, các quốc gia phiên trấn lực mạnh được gọi là Ngũ Đại, trong đó có các chính quyền do tộc Sa Đà kiến lập. Năm nước này mặc dù có thực lực lớn mạnh, song vẫn không có khả năng khống chế toàn bộ Trung Quốc bản thổ, chỉ là triều đình theo kiểu phiên trấn. Ở các phương khác cũng có một vài chính quyền phiên trấn xưng đế, một vài chính quyền phụng Ngũ Đại làm tông chủ quốc, trong đó có mười nước với thời gian tồn tại tương đối lâu dài, quốc lực khá mạnh, gọi chung là "Thập Quốc". Trong thời kỳ này, thường phát sinh tình huống phản biến đoạt vị, dẫn đến chiến loạn không ngừng nghỉ, những người thống trị phần nhiều là trọng võ khinh văn. Trong bối cảnh Trung Quốc có nội loạn, Khiết Đan Quốc có cơ hội xâm lấn phương Nam, Liêu Quốc được kiến lập.

Về đại thể nó vẫn kế tục thể chế chính trị hậu kỳ triều Đường, song rất nhiều chức quan có chữ "sứ". Trong đó, Ngũ Đại có rất nhiều biến hóa, chủ yếu là thiết tam tỉnh lục bộ làm cơ quan chủ quản hành chính, tam ty làm cơ quan chủ quản tài chính, xu mật viện làm cơ quan chủ quản quân sự, về sau được triều Tống kế thừa. Trong Thập Quốc, có một số thần phục Ngũ Đại, song cơ cấu chính trị thì phần lớn tương đồng với Ngũ Đại. Do tiết độ sứ địa phương không bị quản chế, đương thời họ thường quay sang phản lại Trung ương, do vậy triều đình phải tăng cường quân lực của cấm quân để áp chế nhóm thực lực địa phương. Để ngăn ngừa hiện tượng võ nhân can chính như thời Ngũ Đại, triều Tống thực thi chính sách "cường cán nhược chi".

Thể chế phương quốc chỉ được coi là kết thúc sứ mạng lịch sử tại vùng lõi Hán quyển khi nhà Tống bỏ hoàn toàn chính sách phong kiến, tập trung củng cố quyền lực trung ương. Tuy nhiên, chiểu hệ thống ý niệm này, cơ chế đặc thù Hồng Kông và Ma Cao vẫn có thể được coi là phương quốc, nhưng nằm trong tổng hòa lĩnh thổ Trung Hoa.

Văn hóa

Bài chi tiết: Dĩ hoa vi trung

Ngày nay, giới nghiên cứu cổ sử coi phương quốc là nguyên tắc bất di bất dịch để định hình mối tương quan văn minh Á Đông với Âu châu, đồng thời suy xét chế độ phong tước lập ấp ở giai đoạn Hạ-Thương-Châu mà đã làm cơ sở cho xã hội thuần Nho giáo về sau[8]. Nhưng ngay từ cuối thế kỷ XIX, đứng trước họa xâm lăng của trào lưu thực dân, học giả Tôn Di Nhượng (1848 - 1908) đã nêu vấn đề phương quốc khi cần tái định hình văn hiến Á Đông.

Tại Việt Nam, từ thập niên 1990, xu hướng học giới thường gọi lĩnh thổ tương ứng Bắc Bộ hiện đại ở giai đoạn Bắc thuộc về trước là phương quốc Giao Chỉ[9], với ý nghĩa về một quốc gia bán khai với quy mô chính trị, lĩnh thổ và cả cư dân đều quá nhỏ so với tiêu chuẩn trung bình của thế giới đương thời[10]. Mà theo giáo sư Trần Như Vĩnh Lạc (Đoàn Thế Ngữ), chữ giao-chỉ (交址, 交阯, 交趾) có thể chỉ là kí âm Việt (cổ âm: K'yượt, gượt, vượt, rượt, lướt) trong ngôn ngữ Hán cổ chứ không hàm nghĩa như mãi về sau. Sự am hiểu lịch sử trung đại thường cứ theo các tùng thư còn sót lại qua thì gian. Tuy nhiên, tùy từng giai đoạn và ý thức hệ lại có sự nhận thức khác nhau, thậm chí tìm cách từ khước quá khứ.

Di chỉ

  •  
    方国部落的人首笄形器，现藏于山西博物院
  •  
    蛇首扁柄斗，现藏于山西博物院
  •  
    蛇首扁柄斗
  •  
    蛇首扁柄斗
  •  
    舞铙，现藏于山西博物院

Liệt biểu

方国名称大概兴亡时代大概地理位置与殷商的敌友关系
商方夏朝、商朝殷墟"大邑商"（今河南安阳）
子方夏朝、商朝殷之近郊（今河南商丘）时敌时友
土方商朝早中期，被武丁征服殷之西北，𢀛方之东（今山西汾河流域）敌
𢀛方商朝，至祖庚时期殷之西北，土方之西（今陕西北部，晋陕高原）时敌时友
鬼方商朝殷之西北（今山西中部、陕西北部，晋陕高原）友
羌方商朝殷之西北（今陕西、甘肃一带，晋陕高原）时敌时友
北羌商朝殷之西北，羌方之北时敌时友
人方商朝殷之东南，东海之滨（今淮河流域以及山东半岛黄海之滨，安徽北部、山东南部）时敌时友
周方1（姬周）商朝中晚期，帝辛时灭商朝，成立周朝殷之西，周原（今陕西宝鸡岐山）时敌时友
周方2（妘周）商朝时敌时友
唐方商朝殷之西北
井方商朝殷之西北（今河北省邢台市，周时为邢国）友
林方商朝殷之东（淮河以南）时敌时友
兴方商朝不详时敌时友
马方商朝殷之西（今山西省吕梁市石楼县）敌
豕方商朝
危方商朝时敌时友
盂方1商朝殷之东
东盂方商朝时敌时友
西盂方商朝时敌时友
沚方商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
旁方商朝殷之东（今山东省曲阜市）时敌时友
戈方商朝殷之西（今山西省南部）友
木方商朝
巴方商朝殷之西（晋陕高原）敌
亘方商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
龙方商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
基方商朝殷之西（今山西省临汾市蒲县）敌
湔方商朝殷之西（晋陕高原）敌
亞方商朝殷之西（今河南省济源市）友
祭方商朝殷之西，位于商周之间时敌时友
示方商朝
髳方商朝敌
召方商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
印方商朝
虎方商朝友
微方商朝
息方商朝殷之南（河南省信阳市罗山县）友
眣方商朝
止方商朝
尹方商朝
步方商朝
歸方商朝殷之南（今湖北省宜昌市秭归县）敌
曾方商朝
祝方商朝
弄方商朝
吹方商朝
屮方（艸方？）商朝
（月丮）方商朝
18px方商朝殷之西，晋陕高原敌
 方商朝友
㠱方商朝殷之北（今北京市、河北省东北部至辽宁省西部一带）友
 方商朝
 方商朝
 方（古方？）商朝
 方商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
 方商朝
下危商朝殷之北敌
雇商朝殷之南（今河南省原阳县西南、原武镇西北）友
暴商朝殷之南（今河南省原阳县）友
卢商朝殷之南（今湖北省十堰市竹山县与陕西省安康市之间）
雀方商朝殷之南（今江西省鄱阳湖地区）友
矢方商朝不详敌
奠商朝不详友
黍商朝不详友
竹方商朝殷之北（以河北省秦皇岛市卢龙县为中心地区，今河北省东北部、辽宁省西部、内蒙古自治区东南角）友
攸商朝殷之东（今河南省永城市南部、安徽省宿州市西北）友
元商朝殷之东（今河南省永城市）友
及商朝殷之东（今河南省永城市）友
侁(姺)商朝殷之东（今山东省菏泽市曹县）
告商朝殷之东（今山东省菏泽市成武县）友
盾商朝殷之东友
魋商朝殷之东敌
醜商朝殷之东（今山东省潍坊市青州市）友
纪商朝殷之东（今山东省潍坊市寿光市）
薛商朝殷之东（今山东省滕州市）
兒商朝殷之东（今山东省滕州市）时敌时友
豐1商朝殷之东时敌时友
逢商朝殷之东友
薄姑商朝殷之东友
鬱方商朝不详友
宣方商朝不详友
羞方商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
杞商朝殷之东（今河南省开封市杞县）友
宋商朝殷之北（今河北省石家庄市赵县）友
贝商朝殷之南
倉商朝殷之西（今陕西省商洛市商州区）友
犬商朝殷之西时敌时友
昜商朝殷之西（今山西省临汾市洪洞县）
缶商朝殷之西
彭商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
丹商朝殷之西（今河南省焦作市沁阳市）友
去商朝殷之西友
上丝商朝殷之西友
商朝殷之西
禾商朝殷之西
商朝殷之西
商朝殷之西
商朝殷之西
光商朝殷之西友
商朝殷之西
可商朝殷之西（今河南省焦作市修武县）友
商朝殷之西
商朝殷之西
耳商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
吕商朝殷之西（晋陕高原）时敌时友
商朝殷之西
丙商朝殷之西（今山西省晋中市灵石县）
先商朝殷之西（今山西省临汾市浮山县）
商朝殷之西
豐2商朝殷之西（今陕西省沣河以西）友
镐商朝殷之西（今陕西省沣河以东）时敌时友
郍商朝殷之西（今河南省新郑市）
盂方2商朝殷之西（今河南省焦作市沁阳市西北）
鹿商朝殷之西（今河南省洛阳市嵩县）时敌时友
耆商朝殷之西（今山西省长治市黎城县）时敌时友
崇商朝殷之西（今陕西省西安市）时敌时友
密须商朝殷之西（今甘肃省平凉市灵台县）时敌时友
戔商朝不详友

Tham khảo

Liên kết

  1. ^ Phương quốc là gì ?
  2. ^ 赵诚 (2000年1月). 《甲骨文与商代文化》 (bằng tiếng Trung). 辽宁人民出版社. tr. 第1–17页. ISBN 7-205-04151-1. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)
  3. ^ a b Loewe (1986), tr. 122–125.
  4. ^ a b Bielenstein (1980), tr. 106; Ch'ü (1972), tr. 76.
  5. ^ Loewe (1986), tr. 139–144.
  6. ^ Bielenstein (1980), tr. 105.
  7. ^ Học viện quân sự cấp cao, sách đã dẫn, tr 93
  8. ^ 《商代史》课题组、宋镇豪 (2011年7月). 《商代史论纲》 (bằng tiếng Trung). 中国社会科学出版社. tr. 第270–276页. ISBN 978-7-5004-8928-3. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)
  9. ^ Nghiên cứu phương quốc Lạc Việt: Một số điều đáng lưu ý
  10. ^ Giao Chỉ và Tượng quận
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phương_quốc&oldid=69698602”